İslam Medeniyetleri Araştırmaları dizisi kapsamında, 6 yeni kitap yayımlandı.
NİZÂM-I ‘ATÎK
III. Selim devri ricalinden Ömer Fâik Efendi, Sır Kâtibi Ahmed Efendi’nin “Nizâm-ı cedîd-i müstahsene hakkında sen ne dersin?” sorusuna, “Nizâm-ı cedîdin bir kısmının münasip olduğu, öbür kısmının ise o denli görünmediği” halinde karşılık vermesi üzerine “da‘vâ bilâ-delîl olmaz” itirazıyla karşılaşmıştır. Elinizdeki bu eser, Ömer Fâik Efendi tarafından, Ahmed Efendi ile yaşadığı bu gerginliğin sonraki gününde kelamlarına açıklık getirmek ve nizâm-ı cedîdin maddi ve manevi eksikliklerini ortaya koymak üzere kaleme alınmıştır. Bu açıdan eser Nizâm-ı cedîd layihaları ortasında müstesna bir yerde durmaktadır. İstanbul Üniversitesi Az Eserler Kütüphanesinde TY05836 numarada kayıtlı tek nüshası bulunan bu risale yazıldığı 1804 tarihinden yaklaşık iki asır sonra okuyucuyla buluşuyor.
TERCÜME-İ NASÎHATÜ’L-MÜLÛK
Hükümdarlara ve devlet adamlarına hitaben yazılan siyasetnâme metinleri İslam siyaset fikrinin temel kaynaklarındandır. Sultanlara ve vezirlere nasihat şeklinde yazılan bu yapıtlarda geçmişte yaşamış adaletiyle meşhur şahsiyetlerden de örnekler verilerek devlet yöneticilerinin sahip olması gereken hususiyetler anlatılır. Elinizdeki çalışmanın konusu da kaleme aldığı muhallet yapıtlarla İslam dünyasında haklı bir şöhrete kavuşan İmam Gazzâlî’nin Nasîhatü’l-mülûk’ünün on altıncı yüzyılda Muallimzâde Ahmed Edhemî tarafından yapılan çevirisidir. Göker İnan tarafından yayına hazırlanan kitapta birinci olarak yapıtın mütercimi Muallimzâde Ahmed Edhemî’nin biyografisi verilmiş ve Nasîhatü’l-mülûk’ün hem Farsça aslı hem de Arapça çevirisi kullanılarak mukayeseli bir analiz yapılmıştır. Çalışmanın son kısmında ise devir lisanının ses ve imlâ hususiyetleri de gözetilerek Muallimzâde tarafından yapılan çevirinin günümüz harflerine aktarılmış hali yer almaktadır.
NİZÂM-I CEDÎD RİSÂLESİ
III. Selim periyodu müelliflerinden Muhammed b. Ali Birgivî, periyodun önde gelen ulemâsı ve devlet ricaliyle yakın bir bağ kurmuş, bilhassa askerî alandaki gelişmeleri dikkatle takip etmiştir. Çerkes Hasan Paşa’nın musahibi olarak katıldığı Mehâdiye Savaşı’nda Avusturya ordusuna kaşı galip gelinmesindeki en değerli hissesi kendi hanesine yazan müellif, Nizâm-ı Cedîd’le ilgili elinizdeki risalesini muhtemelen 1792-1794 tarihleri ortasında, III. Selim’in ıslahat layihalarıyla ilgili davetinin çabucak ardından Arapça-Türkçe olarak çift lisanla kaleme almıştır. Bu periyodu ve ıslahat lâyihalarını çalışan araştırmacılar için günümüze kadar gizli kalan bu risale, bilhassa askerî alandaki yeni teşebbüslere dinî bir meşruiyet sağlamaya çalışmakta, siyasi tecdîd kavramını merkeze alarak asrın siyasi müceddidi olarak nitelediği III. Selim’in icraatlarını desteklemektedir.
SEKİZ KELİME
el-Kelimü’s-semân [Sekiz Kelime], Mısır ulusal şuurunun şekillenmeye başladığı XIX. yüzyılın ikinci yarısında yeni mana boyutları kazanmış sekiz siyasi anahtar kavramın Ezherli bir âlim tarafından yorumlanma biçimini göstermesi bakımından epey değerli bir metindir. Bu kavramlar ümmet, vatan, hükümet, adalet, zulüm, siyaset, hürriyet ve eğitimdir. Müellif bu kavramları incelerken bunlara bağlı olarak gündeme gelen çeşitli fikirleri ele almakta, toplumdaki sorunları tespit etmeye çalışıp bunlara tahlil yolları sunmaktadır. Yapıtta toplumda ıslahın lakin fertlerin uygun sistemlerle eğitimi ve toplumsal kümelerin birbirleriyle münasebetlerinin düzenlenmesi ile sağlanabileceği vurgulanmıştır. Bilhassa eğitim ve öğretimle ilgili mevzuların detaylarıyla tartışıldığı metinde Mısır’da ziraat, inşaat ve imar faaliyetleri, mesken yönetimi, mahalli idare biçimleri, ekonomik faaliyetler ve toplumsal katmanların birbirleriyle bağlarına kadar geniş bir yelpazede güçlü bir içerik bulmak mümkündür.
İSLAM SİYASET KANISININ PSEUDO-ARİSTOTELESÇİ ZEMİNİ
Bir pseudo-Aristoteteles yapıtı olan Sırru’l-esrâr İslam siyaset fikrinin pek çok farklı cinsine kaynaklık etmiş tarih, tabakat ve âdâb üzere çok çeşitli tıpta eser üzerinde tesirli olmuştur. Yalnız İslam dünyası değil Batı’da da neredeyse bütün Avrupa lisanlarına çevrilmiş ve Mirror for Prince cinsine ilham vermiştir. Bu eser Osmanlı periyodu ilim alanında da geniş bir yankı uyandırmış, Osmanlı Türkçesine beş farklı çevirisi yapılmıştır. Bu çevirilerden biri, XVI. yüzyılda, şehzade hocası, âlim, edip ve şair Nasûh Nevâlî tarafından yapılmış olan Terceme-i Nesâih-i Aristatâlîs’tir. Telif-tercüme olarak nitelendirilebilecek olan bu eser XVI. yüzyıl siyaset fikrinin bir örneğini incelemek ve Osmanlı siyaset niyeti ve devrin sorunlarına dair bir bakış açısı sunmak için imkan sağlamıştır. Kitabın üç kısmı Sırru’l-esrâr literatürüne ve Nevâlî’nin çevirisi olan Terceme-i Nesâih-i Aristatâlîs’in siyaset kanısı açısından incelenmesine ayrılırken, son kısımda bu eser Latin harflerine aktarılmıştır.
ADALET GERDANLIĞI
Mısır Memlük Sultanı el-Melikü’z-Zâhir Seyfeddin Çakmak ismine 844/1441 yılının sonlarında Hanefî âlim Mahmûd b. İsmâil el-Hayrbeytî tarafından kaleme alınan ed-Dürretü’l-garrâ fî nasîhati’s-selâtîn ve’l-kudât ve’l-ümerâ başlıklı eser, bir siyasetnâme metninde yer alabilecek çabucak her mevzuyu ihtiva etmesinin yanında ahkâm-ı sultâniyye üslubu metinlerle de kimi ortak temaları paylaşır. Kureyşli olmayan bir sultana ithaf edilen bu metnin hilâfet-saltanat münasebeti, siyasi meşruiyet sorunu üzere İslâm siyaset fikrin en temel hususlarına aşikâr açılardan izahlar getirmesi, özellikle Kureyşîlik koşuluyla ilgili olarak kritik yorumlarda bulunarak klâsik çizgiden farklı açılımlar sunması yapıtın dikkat cazip taraflarından birini oluşturur. Osmanlı devrinde İbn Fîrûz ve Abdüsselâm el-Amâsî tarafından farklı vakitlerde yapılan kısmî çevirileri yoluyla Osmanlı siyaset fikrine tesiri yapıtı değerli kılan bir öteki konudur.